Bu günkü valideynlikdə, keçmişin ənənəvi səhvlərindən qaçmağa çalışarkən, bunun eyni məqsəd üçün xidmət edən başqa bir ekstremaya doğru meyil etməyi də müzakirə etməliyik. Bu nöqtədə, səhv olaraq qəbul edilə bilən bəzi məşhur valideynlik yanaşmalarını qeyd etməliyik. Əvvəlcə, bu gün “travma” sözünün yanlış istifadəsindən qaynaqlanan narahatlıqdan danışaq ki, bu da “Aman Tanrım, uşağım travma yaşayıb!” düşüncəsinə gətirib çıxarır.
Əvvəlcə, “travma” sözünün düzgün tərifinə baxmalıyıq. Travma, dilimizdə “yaralanmış duyğu” olaraq tərcümə olunur. Yaralanan hadisələr dərin izlər buraxır, asanlıqla unudulmur və xatırlananda ilk günkü kimi eyni güclə təkrarlanır (bütün duyğular, düşüncələr və fiziki hisslər ilk günün yenisi kimi qalır). Bir çox kiçik hadisə psixologiyamıza təsir edir, amma bizə təsir edən hər bir hadisə travma deyil. Zərərli, şok edici və yaralayan hadisələr travmadır, yəni içimizdə baş verənlər və bizə təsir edənlər travmadır. Buna görə də bir hadisənin kimsəyə travmatik təsir edib-etməməsi fərdidir və hər kəs üçün fərqli ola bilər.
“Geçən gün uşağımı əmizdirirdim, ekrana baxdım, telefonu açdım və danışdım. Özümü çox pis hiss edirəm.” “Geçən gün uşağımın üzərinə qışqırdım, səsimi qaldırdım və dedim: ‘İndi sakit ola bilərsən?’ Nə üçün bunu dedim? Üç gündür yatmamışam.” “Geçən gün uşağım mənimlə oynamaq istəyirdi. İşim var dedim və o an oynaya bilməyəcəyimi bildirdim. Özümü çox pis hiss edirəm və günlərdir üzr istəyirəm.”
- Psixoloq Sümeyye Karaca
Valideynlər olaraq, uşaqlarımızı heç bir səhv və ya pislik etmədən mükəmməl bir şəkildə böyütmək istəyirik. Lakin, bunun reallaşdırıla bilməyəcəyini bilməliyik. Həyatın özü ilə, biz uşaqlarımızı müəyyən dərəcədə laqeyd edəcəyik, səhvlər edəcəyik və yanlış hərəkətlər edəcəyik. Bu, həyatın təbii axışının bir hissəsidir və olacaq. Bizi narahat etməli olan şey, bu səhvlərin davamlı olub-olmaması və səhvlərimizi düzəltmək və lazım olanı etmək üçün çalışıb-çalışmamağımızdır. Bu çox əhəmiyyətlidir. Davamlı olmayan və laqeydlik və ya sui-istifadə kateqoriyasına daxil olmayan şeylər həyatın bir hissəsidir.
Genuine bir əlaqəni uşağı ilə saxlamaq istəyən valideynlər çox vaxt yalnız oxuduqları və ya eşitdikləri vasitəsilə əlaqə qurmağa çalışarkən reallıqda nələrin baş verdiyini görməyi unudurlar. Bunun əvəzinə, uşaqlarına qarşı etibar quraraq və baş vermiş olanları nə olursa olsun düzəldərək əlaqəni davam etdirməlidirlər. Valideynlikdə sərt olmaq və ekstremada olmaq həm valideyni, həm də uşağı zərər verə bilər. Bu sahələrdə çox qapalı olan valideynlər nəticədə pis hiss edəcək və effektiv bir şəkildə valideynlik etməyəcəklər.
Digər bir təhlükəli ekstremaya gəldikdə, uşağı hərəkət etməyə vadar etmək üçün uzun və ətraflı izahlarla onları inandırmağa çalışmaqdır. İstər yatmaq, istər yemək, evdən çıxmaq, evə qayıtmaq, ekranı qoymaq, kitabı götürmək və ya bir tədbiri tərk etmək olsun, uşaqlara çox vaxt geniş izahlarla onları inandırmağa çalışırıq. Lakin, uşaqların uzun və ətraflı cümlələri emal etmə qabiliyyəti hələ tam inkişaf etməyib. Buna görə, hərəkətə yönəlik olmaq və rol model olmaq uşaqlar üçün daha təsirlidir. Xüsusilə sərhədləri müəyyən edərkən, uşağın başa düşə biləcəyi bir dildə qısa və aydın izahlar, eyni zamanda şəfqətli və qərarlı bir mövqe yetərlidir və sağlamdır.
Burada vacib olan nöqtə şəfqətli və qərarlı olmaqdır, sərt və qəzəbli olmaq deyil; bunları ayırmaq çox vacibdir. Uşağa davamlı olaraq uzun müddət inandırmağa çalışmaq onları yükləyə bilər və uşağın hər bir vəziyyətdə buna ehtiyacı olmasına səbəb ola bilər. Belə düşünün: hər zaman bir uşağa bir şey etməsi üçün inandırmağı gözləyən bir uşaq, sonunda geyinmək və ya soyunmaq kimi əsas ehtiyaclar üçün də inandırılmağı gözləyəcək. Dərslərə, çalışmalara və ya məktəbdə tapşırıqları yerinə yetirmək üçün inandırılmağa çalışan bir uşaq, həyatın sonrakı mərhələlərində çətinliklərlə qarşılaşacaq.
Başqa bir riskli ekstremaya gəlincə, uşağa həddindən artıq xidmət etmək və onu çox qorumaq və ya izolyasiya etməkdir. Lobsterlərin böyümə hekayəsindən uşaqların inkişafında çətinliklərin yaşanmasının əhəmiyyətini gözəl bir nümunə olaraq götürək. Lobsterlər yumşaq, həssas heyvanlardır və sərt qabıqlarda yaşayırlar ki, bunlar genişlənmək qabiliyyətinə sahib deyildir. Bəs bu lobsterlər necə böyüyür? Boylandıqca qabıqları sıx və narahat hiss etməyə başlayır, təzyiq yaradır. Potensial təhlükələrdən qorunmaq üçün daşların altında gizlənir, qabıqlarını tökür və yeni qabıqlar böyüdür. Boyu ilə bu proses bir neçə dəfə təkrarlanır. Lobsterlərin böyüməsini təmin edən şey onların yaşadığı narahatlıq və təzyiqdir.
İndi bir 7 yaşlı uşağı düşünün, anası hələ də onun altını silir, ayaqqabılarını bağlayır, onu bəsləyir və tapşırıqlarını yerinə yetirir. Uşağa həddindən artıq xidmət etmək və onu inkişafla bağlı çətinliklərdən məhrum etmək, onun məsuliyyətlər götürmə qabiliyyətini blok edir, birbaşa və ya dolaylı olaraq inkişafını maneə törədir. Həddindən artıq xidmət qəzəbə səbəb olur. Valideynlik uşaqları xoşbəxt etmək sənəti deyil, doğru olanı etmək sənətidir. Valideynlik rolundan başqa bir fərd olduğunu unudan və özünə vaxt və yer yaratmaqdan imtina edən bir valideyn, məyusluq və narazılıq dövrünə girməklə qarşılaşacaqdır.
Nəhayət, hər şeyi mükəmməl etmək səylərindən danışmaq istəyirəm. Hər şeyi mükəmməl və səhvsiz etmək, uşaqları real həyata uyğunlaşmağa çalışarkən çaşqın edər. Baloncukda yetişdirilmiş bir uşaq, həyatın reallıqları ilə qarşılaşdıqda çox daha çətinliklərlə üzləşəcəkdir. Həyatdan və hər şeydən təcrid olunmuş bir uşaq, normal inkişaf problemləri ilə uyğunlaşmağa çalışarkən daha çox təsirlənəcəkdir. Bir valideynin üzərinə götürdüyü hər bir lazımsız yük, valideynliyin təbii axışını, uşağın həyatını və valideyn-uşaq əlaqəsini pozur.
Uşağın ehtiyaclarını qarşılamaq və onu zərərdən qorumaq və eyni zamanda öz ehtiyaclarını görmək, valideynliyi əhəmiyyətli dərəcədə gücləndirəcəkdir. Bu şəkildə həm uşaq, həm də valideyn-uşaq əlaqəsi daha sağlam bir şəkildə axacaqdır.
